„Polski Nobel” dla gdańskiego naukowca

Prof. dr hab. Krzysztof Liberek z Międzyuczelnianego Wydziału Biotechnologii UG i GUMed otrzymał Nagrodę Fundacji na rzecz Nauki Polskiej 2023 w obszarze nauk o życiu i o Ziemi za wykazanie roli białek opiekuńczych w odzyskiwaniu białek z agregatów i zwijaniu ich do aktywnej formy. 

Nagroda Fundacji Nauki Polskiej jest przyznawana co roku w czterech obszarach badań „za szczególne osiągnięcia i odkrycia naukowe, które przesuwają granice poznania i otwierają nowe perspektywy poznawcze, wnoszą wybitny wkład w postęp cywilizacyjny i kulturowy naszego kraju oraz zapewniają Polsce znaczące miejsce w podejmowaniu najbardziej ambitnych wyzwań współczesnego świata”.

- Nagroda Fundacji jest dla mnie dużym  i wyjątkowym wyróżnieniem - mówi prof. Krzysztof Liberek. - We współczesnych naukach eksperymentalnych odkrycia są efektem pracy całego zespołu badawczego. Chciałbym podziękować członkom mojego zespołu za ich wkład w uzyskanie nagrodzonych wyników. Cieszę się z Nagrody Fundacji tym bardziej,  że Fundacja promuje jakość prowadzonych badań a nie ilość opublikowanych prac - powiedział prof. Krzysztof Liberek.

Mogą pomóc w zrozumieniu np. choroby Alzheimera

Prof. Liberek jest pionierem w dziedzinie badań molekularnych nad białkami opiekuńczymi. Są syntetyzowane w komórkach wszystkich znanych organizmów, odpowiadają tam m.in. za poprawne zwijanie się innych białek zarówno w warunkach fizjologicznych, jak i w warunkach stresu, dzięki czemu uzyskują właściwą im strukturę przestrzenną. To z kolei jest niezbędne do tego, aby mogły pełnić swoje zadania w komórce.
Białka opiekuńcze uczestniczą również w budowaniu kompleksów białkowych, nie wchodząc jednak w skład ich finalnej aktywnej struktury (stąd ich nazwa w języku angielskim molecular chaperone, czyli „molekularne przyzwoitki”), a ponadto zapobiegają agregacji innych białek, a także uczestniczą w odzyskiwaniu aktywnych białek z agregatów białkowych. Jest to niezwykle istotna funkcja, ponieważ zagregowane białka mogą być toksyczne dla komórki. Wiele dowodów wskazuje na to, że takie agregaty białkowe występują w przypadku niektórych chorób neurodegeneracyjnych (np. w chorobie Alzheimera).

Takie dbanie o kondycję innych białek powoduje, że białka opiekuńcze odgrywają zasadnicze funkcje w ochronie komórek i całych organizmów przed niekorzystnymi warunkami środowiskowymi.

Zrozumienie mechanizmów działania białek opiekuńczych jest bardzo istotne dla celów praktycznych - w medycynie, farmakologii i biotechnologii. Upraszczając, rola białek opiekuńczych polega na kontroli jakości stanu innych białek. Gdy wskutek zmiany sekwencji aminokwasów lub warunków zewnętrznych białka ulegają nieprawidłowemu zwinięciu (nie przyjmują prawidłowej struktury przestrzennej), białka opiekuńcze rozwijają „wadliwe” białko i pozwalają mu się powtórnie zwinąć do prawidłowej struktury. W procesie zwijania mogą uczestniczyć innego typu białka opiekuńcze. Jeśli taka reakcja „naprawcza” nie nastąpi i białko nadal jest źle zwinięte, białka opiekuńcze stymulują degradację tych nieprawidłowych białek. Robią więc wszystko, aby białka źle zwinięte nie akumulowały się w komórce, dzięki czemu zapobiegają tworzeniu się agregatów białkowych, co może prowadzić do stanów patologicznych. Takie dbanie o kondycję innych białek powoduje, że białka opiekuńcze odgrywają zasadnicze funkcje w ochronie komórek i całych organizmów przed niekorzystnymi warunkami środowiskowymi.

Nagroda Fundacji na rzecz Nauki Polskiej

Przyznawana od 1992 roku Nagroda Fundacji na rzecz Nauki Polskiej jest nagrodą indywidualną. Laureaci są wybierani z grona kandydatów zgłaszanych przez wybitnych przedstawicieli środowiska naukowego, zaproszonych imiennie przez Radę i Zarząd FNP. Rada FNP pełni rolę Kapituły konkursu i dokonuje wyboru laureatów na podstawie opinii niezależnych ekspertów i recenzentów - głównie z zagranicy - oceniających dorobek kandydatów. Nagroda jest przyznawana w czterech obszarach: nauk o życiu i o Ziemi, nauk chemicznych i o materiałach, nauk matematyczno-fizycznych i inżynierskich oraz nauk humanistycznych i społecznych.

W 2023 roku Nagrodę FNP zdobyło czworo wybitnych uczonych: prof. Krzysztof Liberek, prof. Rafał Latała, prof. Maria Lewicka i prof. Marcin Stępień.

Nagrody FNP są przyznawane od 1992 r. Grono laureatów, łącznie z tegorocznymi zdobywcami Nagrody, liczy już 117 osób. Są wśród nich tak wybitni uczeni z Pomorza, jak: prof. Maciej Żylicz z UG, prof. Piotr Trzonkowski z GUMed, prof. Bogdan Wojciszke z Uniwersytetu SWPS, prof. Marek Żukowski z UG, prof. Janusz Limon i prof. Roman Kaliszan (z wówczas jeszcze Akademii Medycznej)  i prof. Ryszard Horodecki z PG.

Krzysztof Liberek urodził się w 1958 r. w Gdańsku. Ukończył studia magisterskie z fizyki na Politechnice Gdańskiej, a doktorat z biologii molekularnej oraz habilitację z nauk biologicznych uzyskał na Uniwersytecie Gdańskim. W latach 1990-91 odbył staż podoktorski na Uniwersytecie Stanu Utah w USA, a kolejny w latach 1992-93 na Uniwersytecie w Genewie w Szwajcarii. W 2002 roku uzyskał tytuł naukowy profesora. Jest laureatem wielu nagród naukowych, wypromował 17 prac doktorskich, a obecnie kieruje Zakładem Biochemii Białek w Międzyuczelnianym Wydziale Biotechnologii UG i GUMed.